Οι δύο φούσκες που δεν έχουν σκάσει ακόμα

Ολα συμβαίνουν σήμερα πιο γρήγορα. Το Κραχ του 1929 και η μετέπειτα οικονομική κρίση ξεπεράστηκαν μόνο μετά τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο. Η χαμένη οικονομική δεκαετία της Ιαπωνίας μετά την κατάρρευση του 1990 παρατάθηκε και έχει γίνει πλέον εικοσαετία. Αντίθετα, η σημερινή κρίση, η οποία μέχρι και πριν από λίγες εβδομάδες φαινόταν να είναι αντίστοιχη τόσο με την κρίση του 1929 όσο και με την ιαπωνική κρίση, δείχνει σαφή σημάδια ανάρρωσης. Σίγουρα ήταν σοβαρότατη σε μέγεθος και εξαπλώθηκε σε παγκόσμιο επίπεδο. Σήμερα όμως, λιγότερο από δύο χρόνια μετά την αρχή της κατάρρευσης, οι περισσότεροι μιλάνε για την κρίση στο παρελθόν. Και ίσως να είναι έτσι. Δύο νέες φούσκες όμως απειλούν. Και αν δεν αντιμετωπιστούν, τα τελευταία δύο χρόνια θα αποδειχθούν απλώς η αρχή μίας κρίσης πολύ χειρότερης από το 1929 ή την Ιαπωνία του 1990.

Κοινές αιτίες στις κρίσεις

Σε πολλά σημεία, η σημερινή κρίση ήταν όμοια τόσο με τη μετέπειτα από το Κραχ του 1929 παγκόσμια οικονομική κατάρρευση όσο και με την ιαπωνική κρίση του 1990. Οι αιτίες κοινές και στις τρεις. Μία κερδοσκοπική μανία, υπερτιμημένα πάγια και μία αλυσίδα από "παίκτες", στις οποίες πρωταγωνιστούσαν οι τράπεζες, οι εποπτικές αρχές και δυσνόητες καινοτομίες σε χρηματοοικονομικά προϊόντα. Κοινή η αλληλουχία των γεγονότων, αλλά και η αντίδραση των αγορών και η επίδραση στην οικονομία. Η μόνη διαφορά μεταξύ των τριών ήταν η ταχύτητα με την οποία η κρίση εξαπλώθηκε, κορυφώθηκε και τελικά εξομαλύνθηκε. Αυτό βέβαια δεν είναι περίεργο, καθώς σήμερα το χρηματοοικονομικό σύστημα δεν λειτουργεί σε "στεγανά", όπως στο παρελθόν. Αντίθετα, οι παγκόσμιες ροές, η ρευστότητα, η οικονομική αλληλοεξάρτηση επιτάχυναν τόσο την ίδια την κρίση όσο και την έξοδο από αυτήν, την οποία ακόμα και η απαισιόδοξη Παγκόσμια Τράπεζα προβλέπει για τις αρχές του επόμενου έτους. Και πράγματι έτσι φαίνεται να γίνεται. Αν βέβαια αντιμετωπιστούν οι δύο βασικές δυσλειτουργίες οι οποίες απειλούν την επάνοδο στην οικονομική ανάκαμψη.

"Οπλα μαζικής καταστροφής"

Οπως και τα πραγματικά όπλα -χρήσιμα σε ορισμένες περιπτώσεις, αλλά επικίνδυνα σε λάθος χέρια- το ίδιο συμβαίνει και με τα παράγωγα. Οταν τα ονόμασε "όπλα μαζικής καταστροφής" ο Γουόρεν Μπάφετ, δεν εννοούσε ότι πρέπει να απαγορευτούν. Είναι ιδιαίτερα χρήσιμα εργαλεία, τα οποία επιτρέπουν σε επενδυτές, αλλά και επιχειρήσεις, να διαχειριστούν αποτελεσματικά το ρίσκο των αγορών. Ομως τα τελευταία χρόνια τα παράγωγα προϊόντα έχουν γίνει πιο σύνθετα, δυσνόητα και δύσκολα αποτιμήσημα. Κυρίως όμως έχουν γιγαντωθεί σε όγκο. Από δύο φορές το παγκόσμιο ΑΕΠ πριν από δέκα χρόνια, σήμερα η ονομαστική αξία των παραγώγων έχει ξεπεράσει το δεκαπλάσιο. Καθώς τα παράγωγα δεν έχουν δική τους πραγματική υπόσταση, όπως έχει μία μετοχή, ένα ομόλογο ή ένα ακίνητο, αλλά αντίθετα εξαρτώνται από άλλα πάγια, η γιγάντωση του όγκου των παραγώγων είναι μία σαφέστατη ένδειξη μίας σημαντικής και επικίνδυνης μόχλευσης. Μόχλευση η οποία γίνεται ακόμα πιο επικίνδυνη για τις αγορές και την οικονομία, καθώς τα περισσότερα από τα παράγωγα προϊόντα βασίζονται σε θεωρητικά μοντέλα με σοβαρές δυσκολίες στην αντικειμενική αποτίμηση τους, ιδίως σε συνθήκες κρίσης, όπως συμβαίνει σήμερα.

Η Lehman Brothers ήταν μόνο
η κορυφή του παγόβουνου

Η επικινδυνότητα της έκρηξης του όγκου των παραγώγων και των δυσκολιών στην αποτίμησή τους γίνεται αντιληπτή μόνο τώρα, καθώς προχωράει η εκκαθάριση της χρεοκοπημένης Lehman Brothers. Η ίδια η διαδικασία της εκκαθάρισης προβλέπεται να διαρκέσει περισσότερο από μία δεκαετία, γεγονός το οποίο οφείλεται μερικώς μόνο στο μέγεθος της χρεοκοπίας της Lehman, η οποία ήταν η μεγαλύτερη μέχρι σήμερα στην Ιστορία. Το βασικό πρόβλημα είναι η πληθώρα συμβολαίων παράγωγων προϊόντων στα οποία η Lehman ήταν και παραμένει αντισυμβαλλόμενο μέρος. Περισσότερα από 1,4 εκατ. συμβόλαια, τα οποία είναι δύσκολο έως αδύνατον να αποτιμηθούν και τα οποία αποτελούν ένα κουβάρι στο οποίο εμπλέκονται όλες οι υπόλοιπες μεγάλες τράπεζες και επιχειρήσεις. Το ίδιο το "κουβάρι" έχει πολλαπλάσια ονομαστική αξία από το σύνολο των παγίων της Lehman πριν από την κατάρρευση στα μέσα του περασμένου Σεπτεμβρίου. Και η κατάσταση περιπλέκεται περαιτέρω, καθώς πολλά από αυτά τα συμβόλαια αποτιμώνται διαφορετικά από τους εκκαθαριστές της Lehman και από τους αντισυμβαλλόμενους με αυτήν. Σε γενικές γραμμές, τα παράγωγα είναι ένα μηδενικό συνολικά παιχνίδι. Το κέρδος του ενός αντισυμβαλλόμενου είναι η ζημία του άλλου. Οταν όμως είναι δύσκολη και υποκειμενική η αποτίμηση των προϊόντων πριν από τη λήξη τους, και οι δύο αντισυμβαλλόμενοι μπορούν να θεωρούν ότι η θέση τους είναι θετική. Αλλωστε, την αποτίμηση την κάνουν οι ίδιοι με τα δικά τους μοντέλα. Με δεδομένο τον σημερινό όγκο των παραγώγων, είναι εύλογα τα ερωτηματικά σχετικά με τις επιπτώσεις-ντόμινο τις οποίες μπορεί να έχει το ενδεχόμενο για "μαύρες τρύπες" στα βιβλία των τραπεζών.

Οι πληθωριστικοί κίνδυνοι από
τη δράση των Κεντρικών Τραπεζών

Αν τα παράγωγα είναι μία φούσκα ευθέως συνδεδεμένη με την προ της κρίσης περίοδο, η άλλη φούσκα η οποία απειλεί ακόμα την ανάκαμψη είναι αποτέλεσμα των προσπαθειών της Fed και των άλλων Κεντρικών Τραπεζών να την αντιμετωπίσουν. Με βάση τα λάθη της δεκαετίας του 1930 και κυρίως την περιοριστική νομισματική και δημοσιονομική πολιτική την οποία ακολούθησαν τότε οι Κεντρικές Τράπεζες, η προσπάθεια σήμερα επικεντρώνεται στον "πληθωρισμό" της κρίσης, μέσω της μαζικής εισαγωγής ρευστότητας. Η προσπάθεια αυτή έχει αποδειχθεί πετυχημένη στα βραχυπρόθεσμα επιτόκια, όπως αποδεικνύει η πτώση του διατραπεζικού επιτοκίου Libor. Στα μακροπρόθεσμα όμως, τα οποία είναι και τα πιο σημαντικά για την οικονομική ανάπτυξη, καθώς σε αυτά βασίζονται τα επιτόκια των στεγαστικών και επιχειρηματικών δανείων, η κατάσταση είναι τελείως διαφορετική. Από 2% περίπου στις αρχές του έτους, τα δεκαετή επιτόκια του δολαρίου έχουν σχεδόν διπλασιαστεί. Αντίστοιχη είναι και η κατάσταση για τα δεκαετή επιτόκια του ευρώ. Η αμερικανική Fed προσπαθεί να τα μειώσει μέσω μαζικών αγορών κρατικών ομολόγων, τις οποίες χρηματοδοτεί τυπώνοντας νέα δολάρια. Από τα στοιχεία του ισολογισμού της Fed, αποδεικνύεται ότι μόνο όταν μεγαλώνει ο ισολογισμός της, δηλαδή νέα δολάρια, μόνο τότε κατορθώνει να μειώσει το δεκαετές επιτόκιο. Με άλλα λόγια, δεν έχουν πειστεί οι αγορές, οι οποίες αντίθετα ανησυχούν έντονα για την "τεχνητή" μείωση του κόστους χρήματος, η οποία επιπλέον χρηματοδοτείται με φρεσκοτυπωμένα δολάρια, έναν μηχανισμό δηλαδή δημιουργίας φούσκας. Ενδέχεται να αποδειχθούν τελικά αποτελεσματικές οι προσπάθειες "πληθωρισμού" της κρίσης. Όμως, σε συνδυασμό με την έκρηξη του όγκου των παραγώγων, είναι επικίνδυνο οι προσπάθειες ανάκαμψης να βασίζονται στη δημιουργία και διατήρηση δυσλειτουργιών. Η κρίση την οποία διανύουμε ακόμα σήμερα οφείλεται ακριβώς σε τέτοιου είδους δυσλειτουργίες, οι οποίες οδήγησαν σε φούσκες.
του Δημήτρη Γκιόκεζα