35 χρόνια μετά την επανάσταση των γαρυφάλλων

35 χρόνια μετά την επανάσταση του 1974 στην Πορτογαλία, μια θαυμάσια ταινία θυμίζει ότι η επανάσταση είναι εφικτή στη σύγχρονη Ευρώπη.
Τ η νύχτα της 24ης προς 25η Απριλίου 1974 ξέσπασε το Κίνημα Ενόπλων Δυνάμεων στην Πορτογαλία. Η ταινία παρακολουθεί βήμα προς βήμα τις εξελίξεις μέσα απ' τις προσωπικές ιστορίες ενός επαναστάτη λοχαγού, μιας αριστερής καθηγήτριας και των ανθρώπων που τους περιβάλλουν.
Μια ταινία για την επανάσταση, αλλά και μια επανάσταση σαν κινηματογραφική ταινία: Αν κανείς δεν γνωρίζει ότι όσα βλέπει στην οθόνη είναι πραγματικά γεγονότα, είναι πολύ εύκολο να τα απορρίψει σαν προϊόν της φαντασίας κάποιου ευφάνταστου σεναριογράφου. Κι' όμως, η ευκολία που αυτό το κίνημα επικράτησε, αναίμακτα και με απειροελάχιστη αντίσταση απ' τη μεριά της εξουσίας, είναι αληθινή! Η αφοσίωση, ο ιδεαλισμός και το θάρρος των πρωτεργατών να στρέψουν τα όπλα και να αφοπλίσουν την ιεραρχία του κράτους είναι ιστορικά καταγεγραμμένα.
Απ' αυτή την άποψη, οι σκηνές που διαδραματίζονται είναι άκρως συγκινητικές και καθόλου κατασκευασμένες. Ο φασίστας στρατηγός που φτάνει σε παράκρουση, όταν διαπιστώνει ότι το πιστό, υποτίθεται, στο καθεστώς κομμάτι του στρατεύματος περνάει με τη μεριά των επαναστατών, είναι μια εικόνα που δε βλέπει κανείς πολλές φορές στη διάρκεια της ζωής του (όμως συνέβη). Οι εικόνες του εξεγερμένου πλήθους, που παίρνει τη ζωή του στα χέρια του, είναισυστατικά στοιχεία κάθε αυθεντικής εξέγερσης.«Η Επανάσταση των Γαρυφάλλων» είναι μια σπάνια ταινία, γιατί καταγράφει την «ξεχασμένη» ιστορία της ανατροπής του φασιστικού καθεστώτος στην Πορτογαλία της δεκαετίας του '70.
Σίγουρα δεν αποφεύγει τις σχηματικότητες κι αυτό γιατί προσπαθεί μέσα σε δύο ώρες να κινηθεί σε πάρα πολλά επίπεδα: Στις κινήσεις των στρατιωτικών, στα προσωπικά προβλήματα των απλών ανθρώπων, στα παιχνίδια και τις διαπραγματεύσεις της εξουσίας, καθώς παρακολουθεί το οικοδόμημά της να καταρρέει σαν χάρτινος πύργος. Ένα αχανές σύνολο θεμάτων που για να καλυφθεί θα απαιτούσε ιδιαίτερη σκηνοθετική μαεστρία. Ωστόσο, η πρώτη αυτή ταινία της ηθοποιού Μαρία ντε Μοντέιρος σε κερδίζει χάρη στην ειλικρίνεια της προσέγγισής της και το πάθος της να μιλήσει για μια καθοριστική περίοδο της νεότερης ευρωπαϊκής ιστορίας.
Επί της ουσίας τώρα. Αυτό που έμεινε στην ιστορία σαν η «Επανάσταση των Γαρυφάλλων» ήταν ένα κίνημα αριστερών αξιωματικών του στρατού με επικεφαλής τον ταγματάρχη Οτέλο Σαράιβα ντε Καρβάλιο. Το επίτευγμά του; Μέσα σε μόλις 24 ώρες, αναίμακτα, ανέτρεψε μια αιματοβαμμένη φασιστική δικτατορία 48 χρόνων. Καταγράφηκαν συνολικά 4 νεκροί που προέκυψαν από πυροβολισμούς που έπεσαν εναντίον του πλήθους από το πολιορκημένο κτίριο της μυστικής αστυνομίας. Η απόφαση των εξεγερμένων να μην χρησιμοποιήσουν όπλα παρά μόνο σαν απειλή δεν χρειάστηκε να παραβιαστεί.
Παρακινημένοι από την αηδία τους για τη βαρβαρότητα της Πορτογαλικής αποικιοκρατίας, με την κίνησή τους αυτή απελευθέρωσαν την αυτενέργεια των εργατών και της νεολαίας, που προχώρησαν πολύ περισσότερο από τα αντιχουντικά αιτήματα και απείλησαν να μετατρέψουν μια δημοκρατική επανάσταση σε σοσιαλιστική.
Χιλιάδες κόσμου πλημμύρισαν τους δρόμους της Λισσαβόνας και προέτρεπαν τους κυβερνητικούς φαντάρους να ενωθούν με τους επαναστάτες, βάζοντας στις κάννες των όπλων τους από ένα κόκκινο γαρύφαλλο. Ο ραδιοσταθμός της Καθολικής Εκκλησίας «Αναγέννηση» καταλήφθηκε από τους εργάτες και μεταβλήθηκε σε κέντρο πληροφόρησης. Το ίδιο έγινε, όταν οι εργαζόμενοι στην εφημερίδα «Ρεπούμπλικα» πέταξαν έξω τον ιδιοκτήτη και ανέλαβαν τον έλεγχο της έκδοσης. Οι καταλήψεις σε εργοστάσια και ραδιοσταθμούς απλώθηκαν με ταχύτητα αστραπής, ενώ καθημερινές μαζικές διαδηλώσεις σημάδεψαν την πρώτη φάση μιας επανάστασης που δεν ελεγχόταν από τα κόμματα της αριστεράς, αλλά από το αυθόρμητο ξέσπασμα μιας κοινωνίας που είχε μπει στο γύψο για μισό αιώνα.
Άμεσο αποτέλεσμα του κινήματος υπήρξε ουσιαστικά η διάλυση της αποικιοκρατικής Πορτογαλίας. Η Γουινέα-Μπισάου κέρδισε την ανεξαρτησία της το 1974 κι ένα χρόνο αργότερα η Μοζαμβίκη, η Αγκόλα, το Σαο Τομέ ε Πρινσίπα και τα νησιά του Πράσινου Ακρωτήριου. Ολόκληρη η χώρα μεταμορφώθηκε μ' ένα πρωτόγνωρο κύμα μέτρων που τέθηκαν σ' εφαρμογή και είχαν σαν αποτέλεσμα τη δραστική μείωση της φτώχειας, την ανάπτυξη κράτους–πρόνοιας, το διαχωρισμό εκκλησίας–κράτους. Οι ίδιες οι ένοπλες δυνάμεις, σαν ένοπλος κατασταλτικός μηχανισμός, πρακτικά διαλύθηκαν, όταν το κίνημα έδιωξε 100 στρατηγούς από τη θέση τους.Οι αποτυχημένες απόπειρες πραξικοπήματος από τη μεριά της δεξιάς προκάλεσαν ξανά και ξανά την κινητοποίηση των εργαζόμενων, που με τεράστιες συγκεντρώσεις υπερασπίστηκαν τις κατακτήσεις τους. Ωστόσο τα ερωτήματα της προοπτικής εξακολουθούσαν να παραμένουν αναπάντητα: Κίνημα εκδημοκρατισμού ή κοινωνικής ανατροπής; Ποια είναι τα όρια των διεκδικήσεων;
Σ' αυτό το κεντρικό ζήτημα το ισχυρό (τότε) Κομμουνιστικό Κόμμα ακολούθησε τη στρατηγική του αυτοπεριορισμού του κινήματος, προσπαθώντας να ενισχύσει τον έλεγχό του στο κράτους, από τα πάνω. Το Μάη του 1975 εξαπέλυσε επίθεση ενάντια στην άκρα αριστερά, οδηγώντας αγωνιστές στη φυλακή. Μια ολέθρια τακτική που λίγο αργότερα οδήγησε το Σοσιαλιστικό Κόμμα στην εξουσία. Η «αποκατάσταση της τάξης» είχε ξεκινήσει…Δέκα χρόνια αργότερα, ο Καρβάλιο θα συλληφθεί ως ηγέτης δύο τρομοκρατικών οργανώσεων. Σε μια δίκη–παρωδία, χωρίς αποδείξεις, καταδικάστηκε σε 17 χρόνια φυλάκισης.
Η Επανάσταση των Γαρυφάλλων δεν ολοκληρώθηκε. Υπήρξε όμως πηγή έμπνευσης και ενθάρρυνσης για το ελληνικό κίνημα που ανέτρεψε την 7χρονη δικτατορία και εξακολουθεί να αποτελεί ένα λαμπρό παράδειγμα που έδειξε ανάγλυφα τις απεριόριστες δυνατότητες του μαζικού κινήματος.
Η ταινία της Μαρία ντε Μοντέιρος εστιάζει στα γεγονότα αυτά, καταφέρνοντας να συγκινήσει και να προβληματίσει.
Τιμήθηκε με έξι κινηματογραφικά βραβεία, μεταξύ των οποίων 2 βραβεία Κοινού, αλλά και το Βραβείο Καλύτερης Ταινίας στην 24η Mostra Sao Paulo 2000.