Η τρομοκρατία της γρίπης

Αγχώδεις διαταραχές, κρίσεις πανικού, υστερικές αντιδράσεις: ο φόβος της νέας γρίπης κουβαλά μαζί του απρόβλεπτες και ανεξέλεγκτες συμπεριφορές. Δεν είναι να απορείς. Όταν ο ψυχισμός νιώθει ότι απειλείται, όταν η ζωή προσλαμβάνεται σαν ναρκοθετημένο πεδίο όπου σε κάθε βήμα παραμονεύει ο θάνατος, τότε ο ορθός λόγος αρχίζει με εκπληκτική ταχύτητα να υποχωρεί. Ο ανορθολογισμός, που αναδύεται σε όλο του το τρομακτικό μεγαλείο, γίνεται η μεγάλη αγκαλιά που τα χωράει όλους και όλα.

Μέσα από τον δίαυλο του φόβου συντελείται επιτυχώς το πέρασμα από τη λογική στην παράνοια. Ένα πέρασμα που ευνοεί, όπως θα έλεγε ο Σιοράν, τις ιδεολογίες, τις θεωρίες και τις αιμοσταγείς φάρσες. Στο όνομα ενός τέτοιου φόβου ο άνθρωπος συρρικνώνεται. Υψώνει τείχη ψευδοπροστασίας και αμπαρώνεται σε ένα κελί.

Η ψυχολογική αυτή αλήθεια καθιστά ακόμα πιο επιλήψιμους όλους όσους με ελαφριά καρδιά εμπορεύονται και καλλιεργούν τον φόβο του θανάτου.

Η τρομοκρατία της νέας γρίπης παραλύει τον ψυχισμό. Ο ψυχισμός συνεχώς μας εκπλήσσει με τις ευφάνταστες μετακινήσεις του προς τα πίσω σε εποχές που νομίζαμε οριστικά χαμένες. Ο φόβος ενός απρόσκλητου, απρόοπτου θανάτου μεταμορφώνει τον ενήλικο σε απροστάτευτο παιδί.

Χαρακτηριστικά γνωρίσματα της εποχής εκείνης όπως ο εγωκεντρισμός (ο ήλιος ανατέλλει για να τον βλέπω, το φεγγάρι υπάρχει για μένα), η ψυχολογική αιτιότητα (η τάση δηλαδή να ερμηνεύονται όλα με ψυχολογικά κίνητρα) έρχονται ξανά στο προσκήνιο.

Ο τρομοκρατημένος πολίτης παλινδρομεί σε αρχαϊκές μορφές οργάνωσης της σκέψης. Η μαγική σκέψη γίνεται και πάλι κυρίαρχη: «Ό,τι σκεφτώ, ό,τι με δύναμη θελήσω ή φοβηθώ αυτό θα γίνει πραγματικότητα. Σκέφτομαι ότι είμαι απρόσβλητος από την αρρώστια και αμέσως γίνομαι απρόσβλητος, ή αντίθετα σκέφτομαι ότι είμαι ευάλωτος στο κακό και αμέσως αντιλαμβάνομαι τον εαυτό μου ως μελλοθάνατο».

Η μαγική σκέψη γεννά απολυτότητες: εφησυχασμός στη μια περίπτωση και ψυχική παράλυση στην άλλη. «Η γρίπη το φθινόπωρο θα εξαφανιστεί επειδή το παιδί μου θα πάει στο σχολείο. Κι επειδή εγώ είμαι παντοδύναμος, δεν θα πάθω τίποτα». Στην άλλη όχθη παραφυλάει η άκρως ευάλωτη σκέψη, δηλαδή η άλλη όψη του ιδίου νομίσματος: «Εγώ σίγουρα θα νοσήσω, είμαι τόσο επιρρεπής στην κακοτυχία, στη γρουσουζιά, είμαι καντέμης, άρα κάτι κακό θα πάθω». Η σχάση του κόσμου σε καλά και κακά αντικείμενα οδηγεί στη δαιμονοποίηση τού μη εγώ. Επικίνδυνοι φορείς της γρίπης αναγορεύονται με ευχέρεια οι ξένοι, οι μετανάστες και η καχυποψία απέναντι στον μιαρό «άλλον» κατακλύζει τον ψυχισμό.

Στο όνομα του φόβου ο ενήλικος μεταμορφώνεται στο μικρό εκείνο παιδί που τρέμει τα φαντάσματα. Κρύβεται κάτω από τα σεντόνια, «δεν υπάρχουν φαντάσματα», λέει και καθησυχάζεται· άλλοτε πάλι σκεπάζεται με το σεντόνι και παριστάνει το φάντασμα για να καταπολεμήσει τον φόβο του.

Ένα τέτοιο τρομοκρατημένο παιδί θυμίζουν όλοι όσοι σπεύδουν να αδειάσουν τα φαρμακεία από μάσκες, αντισηπτικά κι εμβόλια. Ο θάνατος γίνεται αναστρέψιμος. Μέσα από το σύνδρομο της κατοχής, τον εξημερώνω. Αρκεί «να έχω», και θα τα καταφέρω. Το σύμπαν συνωμοτεί με μένα για να με κατοχυρώσει. Οι μάσκες, τα αντισηπτικά, τα φαρμακευτικά σκευάσματα αποκτούν μια μαγική λειτουργία. Μαγικό αντίδοτο στον θάνατο. Έχω σημαίνει γίνομαι ισχυρός. Έχω σημαίνει αποκτώ αντίδοτο ακόμα και στον θάνατο. Όσο περισσότερα τόσο καλύτερα.

Οι συμπεριφορές όμως αυτές ενθαρρύνονται και νοηματοδοτούνται από ένα συγκεκριμένο αξιακό σύστημα. Η κρυφή γοητεία της υπερκατανάλωσης και του « έχω, άρα υπάρχω» δεν φανερώνει εδώ όλο το κρυφό της νόημα;

Αρπακτικότητα και ο άκρατος ατομοκεντρισμός ολοκληρώνουν το προφίλ του νέου- ενήλικα. «Τι με νοιάζει το συλλογικό καλό, η πάρτη μου μόνο μετράει. Σιγά μην αφήσω το εμβόλιο σε άλλους που θα έχουν ανάγκη, εγώ θα τ΄ αρπάξω και μάλιστα τώρα. Σιγά μη σεβαστώ την προτεραιότητα των ευπαθών ομάδων πληθυσμού. Προτεραιότητα ήταν και παραμένει μόνον ο εαυτός μου».

Αποτέλεσμα: τρέχω, αρπάζω, προλαβαίνω, κατοχυρώνω. Και βέβαια, ειρωνικό μειδίαμα προκαλεί η έκκληση για κοινωνική ευθύνη και αλληλεγγύη. Ηomo homini lupus. Ο ιδιοτελής λύκος που κατασπαράσσει για το δικό του συμφέρον τον συνάνθρωπό του δεν είναι καινούργιο φαινόμενο. Συνάδει με μια κοινωνία σε διαρκή κρίση που αδυνατεί να προσφέρει στους πολίτες της τη δυνατότητα μιας άλλης ζωής, μιας ζωής που να μην είναι εστιασμένη στο ατομικό συμφέρον, στην ιδιοτέλεια, στην ευτέλεια. Μιας άλλης ζωής που να είναι από τη μεριά της ύπαρξης και όχι του θανάτου. Καινούργια είναι η ευκολία με την οποία ο λύκος κάνει την εμφάνισή του, καινούργια είναι αυτή η απίστευτη ενδυνάμωση της «λυκολαγνείας».

Σε κάθε περίπτωση ο ανορθολογισμός εν όψει της νέας γρίπης έχει έναν μεγάλο σύμμαχο, την αβυσσαλέα έλλειψη εμπιστοσύνης στους δημόσιους θεσμούς και τους φορείς τους. Η έλλειψη αυτή είναι η σκιά που δυσχεραίνει κάθε εκστρατεία ενημέρωσης, κάθε έκκληση για συναίνεση και σωφροσύνη. Είναι η σκιά που διακατέχει τον πολίτη-έμφοβο-παιδί.

Η θεραπεία του πανικού δεν θα έχει πιθανότητες επιτυχίας όσο αυτός ο παράγοντας εξακολουθεί να αγνοείται και να υποτιμάται και όσο δεν επινοούνται συγκεκριμένοι τρόποι άμβλυνσής του.

HΦωτεινή Τσαλίκογλου είναι καθηγήτρια στο Τμήμα Ψυχολογίας του Παντείου Πανεπιστημίου.
ΤΑ ΝΕΑ