Ο φόβος των βαρβάρων

Στο τελευταίο βιβλίο του, που έχει τίτλο «La peur des barbares» (Robert Laffont, 2008), ο Τσβετάν Τοντόροφ αναλύει το φόβο για τη διαφορετικότητα που ταλανίζει τις σύγχρονες κοινωνίες. Ο Τοντόροφ μίλησε γι' αυτό το βιβλίο του στον δημοσιογράφο Φάμπιο Γκαμπάρο της ιταλικής εφημερίδας «La Repubblica»: «Είμαι ένας ξένος. Ζω σε μια χώρα διαφορετική από εκείνη στην οποία γεννήθηκα και πάντα με ευαισθητοποιούσε το πρόβλημα των πολιτισμικών διαφορών. Η σχέση ανάμεσα σε μοναδικότητα και διαφορετικότητα είναι σύμφυτη με την ανθρώπινη κατάσταση, και συνεπώς πρέπει να την επανεξετάζουμε συνεχώς, για να καταπολεμούμε το φόβο που μετατρέπει κάθε ξένο σε πηγή κινδύνου. Σήμερα το πρόβλημα της σχέσης ανάμεσα στους πολιτισμούς έχει γίνει κεντρικό. Η ιδεολογική συζήτηση μεταξύ δεξιάς και αριστεράς έχει πάψει και τη θέση της πήρε η προβληματική της σύγκρουσης των πολιτισμών. Η παγκοσμιοποίηση ξαναθέτει υπό αμφισβήτηση την παραδοσιακή ηγεμονία της Δύσης, ενώ οι πληθυσμοί του πλανήτη επικοινωνούν μεταξύ τους πολύ πιο εύκολα από όσο στο παρελθόν. Η επανάσταση των επικοινωνιών και των μεταφορών πολλαπλασιάζει τις επαφές μεταξύ των πολιτισμών.
Ωστόσο, αντί να θεωρούνται πηγή αμοιβαίου εμπλουτισμού, αυτές οι επαφές βιώνονται από τον δυτικό κόσμο σαν μια απειλή που γεννάει φόβο, το φόβο των βαρβάρων. Υπάρχουν ορισμένοι που θεωρούν ότι η βαρβαρότητα υπάρχει μόνο στο βλέμμα όσων θεωρούν βάρβαρο τον άλλον, επειδή δεν τον κατανοούν. Για τον δυτικό κόσμο οι βάρβαροι είναι οι ξένοι, εκείνοι που δεν γνωρίζουν τον πολιτισμό μας και την κουλτούρα μας.

Από αυτή την άποψη, ο πολιτισμός ταυτίζεται με τη δική μας πολιτισμική παράδοση. Όλοι ξέρουμε όμως ότι πρόσωπα που γνώριζαν πολύ καλά την κουλτούρα μας μπόρεσαν να συμπεριφερθούν βάρβαρα. Αυτό καταδεικνύει ότι βαρβαρότητα και πολιτισμός δεν μπορούν να οριστούν μέσω της απουσίας ή της παρουσίας μιας κουλτούρας. Για να ορίσουμε τη βαρβαρότητα, αντί να χρησιμοποιήσουμε ένα πολιτισμικό κριτήριο, είναι καλύτερο να χρησιμοποιήσουμε τη σχέση μας με τους άλλους. Είναι πολιτισμένος όποιος αναγνωρίζει την πλήρη ανθρωπιά των άλλων και επομένως τους αντιμετωπίζει με τον ίδιο τρόπο και με την ίδια προσοχή που θα αξίωνε και για τον εαυτό του. Είναι βάρβαρος, αντίθετα, όποιος αρνείται να αναγνωρίσει στους άλλους την πλήρη ανθρωπιά τους, επειδή τους θεωρεί κατώτερους ή τους μεταχειρίζεται απάνθρωπα.

Η βαρβαρότητα υπερβαίνει τις κουλτούρες επειδή δεν εξαρτάται από την εκπαίδευση ή από τις γνώσεις. Δεν είναι μια πολιτισμική κατηγορία αλλά μια ηθική κατηγορία. Οι κουλτούρες, αντίθετα, είναι κατηγορίες περιγραφικές χωρίς κάποια ηθική αξία. Το γεγονός ότι εγώ μιλάω τα βουλγαρικά και εσείς τα ιταλικά δεν συνεπάγεται κάποιαν ιδιαίτερη αξία ούτε για μένα ούτε για σας. Καμιά κουλτούρα δεν μας προστατεύει οριστικά από τη βαρβαρότητα. Έτσι, είναι βάρβαρος ο ισλαμιστής που πραγματοποιεί μια τρομοκρατική επίθεση, αλλά και ο αμερικανικός στρατός που σκοτώνει αμάχους ή βασανίζει φυλακισμένους.

Ωστόσο, μεγάλο μέρος της δυτικής κοινής γνώμης συνεχίζει να θεωρεί βαρβάρους εκείνους που δεν κατέχουν την κουλτούρα μας.

Ο φόβος του Ισλάμ είναι σήμερα κυρίαρχο συναίσθημα. Αυτός ο φόβος έχει διαδοθεί ευρέως από τα ΜΜΕ αλλά και από έργα όπως εκείνα της Οριάνας Φαλάτσι. Μερικές φορές ο φόβος παραμένει ανέκφραστος, άλλες φορές εκδηλώνεται ανοιχτά, τόσο που πολλές κυβερνήσεις τον εκμεταλλεύονται για να κυβερνούν. Με πρώτη την κυβέρνηση των Ηνωμένων Πολιτειών.

Οι Αμερικανοί, βέβαια, δέχθηκαν μια πρωτόγνωρη τρομοκρατική επίθεση, αλλά η κυβέρνηση Μπους εκμεταλλεύτηκε έπειτα το φόβο του Ισλάμ, για να κρατάει τον πληθυσμό σε μια κατάσταση άκριτου συναγερμού και να τον κάνει να αποδέχεται πιο εύκολα τις αποφάσεις της.

Ο φόβος όμως είναι πάντοτε κακός σύμβουλος, τόσο που ο φόβος των βαρβάρων απειλεί να μας μεταμορφώσει σε βαρβάρους, ωθώντας μας στη μισαλλοδοξία και στον πόλεμο. Σήμερα πρώτη φορά στην ιστορία των δυτικών δημοκρατιών τα βασανιστήρια έγιναν θεμιτή πράξη. Τα βασανιστήρια όμως είναι βάρβαρη πράξη.

Σύμφωνα με τον Σάμουελ Χάντινγκτον, από τη στιγμή που έπαψε να υπάρχει ο κομμουνιστικός συνασπισμός, η Δύση βρήκε ένα νέο εχθρό στον ισλαμικό κόσμο. Πρόκειται για μιαν απλουστευτική και μανιχαϊκή άποψη, που θεωρεί τον μουσουλμανικό κόσμο ένα ενιαίο συμπαγές μπλοκ, ξεχνώντας ότι οι πολιτισμοί δεν είναι οντότητες που μεταβιβάζονται σαν πλατωνικές ουσίες.

Οι πολιτισμοί δεν είναι μονολιθικά μπλοκ αμετάβλητα μέσα στο χρόνο, αλλά είναι κατασκευές σε διαρκές γίγνεσθαι, μιγαδικές πραγματικότητες στο εσωτερικό των οποίων δρουν πολυάριθμες υποκουλτούρες που μετασχηματίζονται συνεχώς σε συνάρτηση με τις σχέσεις τους και τις επαφές τους με τις εξωτερικές κουλτούρες.

Το να μιλάμε για ένα μοναδικό ισλαμικό πολιτισμό δεν έχει νόημα. Οι μουσουλμάνοι είναι διαφορετικοί από μας, δεν τους καταλαβαίνουμε και επομένως τους θεωρούμε βαρβάρους, που εμπνέονται αποκλειστικά από εχθρικές προθέσεις. Δεν τρέφω καμιά συμπάθεια για τους ισλαμιστές, αλλά είναι παράλογο να νομίζουμε ότι πάνω από ένα δισεκατομμύριο πρόσωπα καθορίζονται αποκλειστικά από τον πολιτισμικό και θρησκευτικό γενετικό τους κώδικα. Οπως όλοι μας, οι μουσουλμάνοι συμπεριφέρονται με βάση μια πολλαπλότητα κινήτρων, προσωπικών, ψυχολογικών, πολιτικών, κοινωνικών κ.λπ. Στη Δύση όμως συνεχίζουμε να φανταζόμαστε ότι αυτοί υποκινούνται αποκλειστικά από το Κοράνι. Εξάλλου, δεν είναι όλοι οι μουσουλμάνοι ισλαμιστές και δεν είναι όλοι οι ισλαμιστές τρομοκράτες. Είμαστε διαφορετικοί αλλά ταυτόχρονα είμαστε όλοι άνθρωποι.

Οπως μας δίδαξαν οι στοχαστές του Διαφωτισμού, οφείλουμε να αναγνωρίζουμε την οικουμενικότητα της ανθρώπινης κατάστασης αλλά ταυτόχρονα και την ποικιλία των πολιτισμικών διαφορών».
ΣΗΜΕΙΩΜΑΤΑΡΙΟ ΙΔΕΩΝ / Από τον ΘΑΝΑΣΗ ΓΙΑΛΚΕΤΣΗ